عقب‌ماندگی ذهنی و تأخیر تکاملی نوعی ناتوانی شدید در عملکرد ذهنی رفتارهای تطابقی فرد است که بار سنگینی را بر خانواده و سیستم‌های بهداشتی جامعه تحمیل کرده و بر طبق آمار سازمان بهداشت جهانی شیوع آن در جوامع پیشرفته %۱ الی %۳ و در جوامع درحال‌توسعه بیشتر از این مقدار است. ازآنجایی که تشخیص پیش از تولد این گروه از بیماری‌ها به‌منظور پیشگیری از تکرار آنها در خانواده منوط به تشخیص علل ژنتیکی آنها است، خدمات رویکرد جامع مرحله‌ای که شامل بررسی‌های زیر است، در این مرکز به بیماران ارائه می‌گردد:
- کاریوتایپ
- بررسی سندرم X شکننده
- بررسی بازآرایی‌های نواحی ساب تلومریک (Subtelomeric Rearrangements)
- بررسی سندرم‌های حذف‌های ریز کروموزومی (Microdeletion/Microduplication Syndromes)
کاریوتایپ:
سندروم X شکننده:
در روش مولکولی با انجام آزمایش PCR با استفاده از پرایمر اختصاصی و بررسی تعداد تکرارهای تری نوکلیوتیدی CGG در ژنFMR1 افراد حامل پیش جهش و جهش کامل شناسایی می‌شوند. در مواردی که تعداد تکرارهای تری نوکلئوتید CGG بسیار زیاد باشد آزمایش PCR نمی‌تواند ژن معیوب را شناسایی کند. در این‌گونه موارد می‌توان از روش ساترن بلاتینگ و یا Expended Long PCR استفاده کرد.
علاوه بر این برای شناسایی ناقلین از تکنیک بررسی پیوستگی ژنی نیز استفاده می‌شود. در این تکنیک با استفاده از مارکرهای مولکولی ناقلین ژن بیماری‌زا شناسایی می‌شوند. از جمله این مارکرها می‌توان STRهای FRAXC2، FRAXA، FRAXC1 و DXS297 را نام برد.
تشخیص پیش از تولد بیماری نیز در خانواده‌های در معرض خطر انجام می‌گیرد. در این موارد پیش از بررسی ژنتیکی جنین، جنسیت آن تعیین می‌گردد. با درنظرگرفتن وابستگی به X و درعین‌حال مغلوب بودن بیماری درصورتی که جنین دختر باشد نیاز به بررسی ژنتیکی دیگری نیست. اما در پسر بررسی ژنتیکی انجام می‌شود.
Assessment of Subtelomeric Rearrangements
%۱۰ الی %۱۵ از علل عقب‌ماندگی‌های ذهنی ناشی از Deletion یا Duplication در نواحی ساب تلومریک کروموزوم‌ها هستند. به دلیل محدودیت‌های تکنیکی، کاریوتایپ توان تشخیص این گروه از ناهنجاری‌های کروموزومی را نداشته و در افراد مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی یا تأخیر تکاملی که کاریوتایپ نرمال دارند لازم است این گروه از ناهنجاری‌ها نیز مورد بررسی قرار گیرند. روش‌های نوین سیتوژنتیک مولکولی امکان بررسی بازآرایی‌های نواحی ساب تلومریک همه کروموزوم‌ها را در یک نوبت آزمایش با صرف وقت و هزینه کمتری در مقایسه با تکنیک FISH فراهم نموده است. به‌علاوه باتوجه‌به اینکه گروهی از ناهنجاری‌های کروموزومی نواحی ساب تلومریک ارثی بوده و خطر تکرار آنها در بارداری‌های بعدی نیز زیاد است، این تکنیک‌ها امکان تشخیص پیش از تولد این ناهنجاری‌ها بر روی نمونه پرزهای جفتی و یا مایع آمنیوتیک را نیز فراهم نموده‌اند.
Assessment of Microdeletion/ Microduplication Syndromes
ازآنجایی‌که بررسی کروموزومی استاندارد (کاریوتایپ) قادر به تشخیص سندرم‌های حذف‌های ریز کروموزومی نبوده و از طرفی تکنیک‌های سیتوژنتیک مولکولی نوین توان بررسی DNA Copy Number تعداد زیادی از نواحی ژنومیک در یک نوبت آزمایش را دارا هستند، امکان بررسی هم زمان این گروه از ناهنجاری‌های کروموزومی (به شرح زیر) در افراد مبتلا، نقش مؤثری در تشخیص این گروه از بیماری‌ها ایفا می‌کند. به‌علاوه باتوجه‌به اینکه افتراق اغلب این سندرم‌ها بر مبنای علایم بالینی و پاراکلینیک به‌تنهایی امکان‌پذیر نمی‌باشد، Screening تعداد قابل‌توجهی از شایع‌ترین این سندرم‌ها در یک نوبت آزمایش در تشخیص علل این گروه از بیماری‌ها با صرف وقت و هزینه به‌مراتب کمتر، کمک‌کننده است. سندرم‌های قابل‌بررسی با این روش عبارت‌اند از:
- ۱p36 Deletion Syndrome
- Cri Du Chat Syndrome, 5p 15
- MECP2/Xq28 Duplication
- ۲p16 Microdeletion
- Digeorage Syndrome 22q11
- Rubinstein-Taybi Syndrome
- ۳q29 Microdeletion
- Digeorage Region 2, 10p15
- Smith-Magenis Syndrome
- ۹q22.3 Microdeletion
- Langer-Giedion Syndrome, 8q
- Sotos Syndrome 5q35.3
- ۱۵q24 Deletion Syndrome
- Miller- Dieker Syndrome, 17p
- WAGR Syndrome
- ۱۷q21 Microdeletion
- NF1 Microdeletion Syndrome
- Williams Syndrome
- ۲۲q13/phelan-Mcdermid
- Prader- Will/ Angelman
- Wolf- Hirschhorn4p 16.3
لازم به ذکر است که در گروهی از ناهنجاری‌های فوق که ارثی هستند، خطر تکرار در بارداری‌های بعدی زیاد بوده و ازاین‌رو تشخیص پیش از تولد این بیماری‌ها بر روی نمونه پرزهای جفتی و یا مایع آمنیوتیک جهت پیشگیری از تکرار بیماری در خانواده توصیه می‌شود. کلیه موارد مذکور اعم از تشخیص پس از تولد و پیش از تولد ناهنجاری‌های ذکر شده در این مرکز قابل انجام هستند.